Μικρά Ασία

Χερσονησιακή περιοχή στο δυτικότερο τμήμα της ασιατικής ηπείρου. Πολιτικά ανήκει στην Τουρκία. Έχει περίπου ορθογώνιο σχήμα και ορίζεται στα Β από τον Εύξεινο Πόντο, στα ΒΔ από τον Βόσπορο και την Προποντίδα, στα Δ από το Αιγαίο και στα Ν από τη Μεσόγειο. Τα ανατολικά σύνορά της δεν είναι σαφώς καθορισμένα· βασικά διαγράφονται από την οροσειρά του Αντιταύρου, από τον Ισσικό κόλπο (της Αλεξανδρέττας) και από τον άνω ρου του Ευφράτη. Η ονομασία Μ.Α. ήταν άγνωστη στους αρχαίους Έλληνες. Όταν πρωτογνώρισαν τη χώρα την ονόμασαν Ασία. Η ονομασία Μ.Α., και σπανιότερα Ελάσσων Ασία, παρουσιάστηκε κατά τον 4o αι. μ.Χ. από τον Λατίνο εκκλησιαστικό συγγραφέα Παύλο Ορόσιο. Κατά τα μέσα του 10ου αι. ο Κωνσταντίνος ο Πορφυρογέννητος, μιλώντας και για το Ανατολικό Θέμα στο σύγγραμμά του περί θεμάτων, αναφέρει ότι το θέμα αυτό ονομάστηκε έτσι όχι επειδή βρίσκεται στα βάθη της Ανατολής, αλλά επειδή τοποθετείται Α του Βυζαντίου, σε αντίθεση με την Ευρώπη. Απ’ αυτό προέρχεται η νεότερη ονομασία της Μ.Α., Ανατολή, στην οποία περιλαμβάνονται περισσότερες χώρες από την εποχή του Πορφυρογέννητου. Οι Τούρκοι, που κατέκτησαν τη χώρα από τους Βυζαντινούς, την ονόμασαν Anadolu, και οι Ευρωπαίοι εμπορευόμενοι και οι ναυτικοί Levant ή Levante. Με την ονομασία όμως αυτή οι Ευρωπαίοι εννοούν τα δυτικά και τα νότια παράλια της Μ.Α., όπως και τη Συρία. Στους αρχαίους χρόνους (ελληνικούς, αλεξανδρινούς, ρωμαϊκούς) η Μ.Α. περιελάμβανε τις εξής χώρες: στα Β τον Πόντο, την Παφλαγονία και τη Βιθυνία· στα Δ τη Μυσία, την Αιολίδα, την Ιωνία, τη Λυδία και την Καρία· στα Ν τη Λυκία, την Πισιδία, την Παμφυλία και την Κιλικία· στο κέντρο τη Φρυγία, την Ισαυρία, τη Λυκαονία, τη Γαλατία και την Καππαδοκία. Ο Πόντος πήρε αυτή την ονομασία μετά τους Αλεξανδρινούς χρόνους. Παλαιότερα αποτελούσε μέρος της Καππαδοκίας και ονομαζόταν Καππαδοκία η προς Πόντω. Πάντως ο Πόντος ήταν περισσότερο πολιτική παρά γεωγραφική έκφραση. Με την ονομασία αυτή ήταν γνωστό το βασίλειο του Μιθριδάτη του Ευπάτορα (120 – 63 π.Χ.). Και από τότε Πόντος ονομαζόταν η παραλιακή προς τον Εύξεινο χώρα, μεταξύ Παφλαγονίας και Κολχίδας. Το δυτικό μέρος το πήρε ο ηγεμόνας της Γαλατίας Δηιόταρος και ονομάστηκε Γαλατικός Πόντος. Το τμήμα που χωρίζεται από τον ποταμό Ίρι έως την Φαρνακία το παραχώρησε ο Αντώνιος στον εγγονό του Μιθριδάτη Πολέμωνα· γι’ αυτό και ονομάστηκε Πόντος Πολεμωνικός. Τέλος, το ανατολικό μέρος έως τον ποταμό Ύσσο το πήρε ο Αρχέλαος της Καππαδοκίας και ονομάστηκε Πόντος Καππαδόκιος. Η Παφλαγονία ήταν συνέχεια του Πόντου στα Δ, στην παραλιακή προς τον Εύξεινο χώρα. Στα Α είχε όριο τον ποταμό Άλυ, στα Δ συνόρευε με τη Βιθυνία και στα Ν με τη Γαλατία. Η Βιθυνία είχε Δ τη Μυσία, Β τον Εύξεινο και την Προποντίδα, Α την Παφλαγονία και Ν τη Γαλατία, καθώς και το μέρος εκείνο της Φρυγίας, που ονομάστηκε αργότερα Φρυγία Επίκτητος. Η Μυσία είχε σύνορο προς ΒΑ τον ποταμό Ρύνδακο, Β την Προποντίδα και τον Ελλήσποντο, Δ το Αιγαίο και Ν τον ποταμό Κάικο. Στο δυτικό τμήμα της βρισκόταν η Τρωάδα, στη βορειοδυτική χερσόνησο της Μ.Α., που ορίζεται Β από τον Ελλήσποντο και την Προποντίδα και Ν από τον Αδραμυττηνό κόλπο. Η Αιολίδα με τις 12 αιολικές αποικίες βρισκόταν στα παράλια της Μυσίας, προς το Αιγαίο. Η Λυδία, που αρχικά ονομαζόταν Μαιονία, είχε όρια στα Δ το Αιγαίο, Β τη Μυσία, Α τη Φρυγία και Ν την Καρία. Την ανατολική πλευρά της Λυδίας, που έχει καμένη και καταστρεμμένη όψη εξαιτίας του ηφαιστειώδους εδάφους, οι αρχαίοι την ονόμαζαν Κατακεκαυμένη. Η Ιωνία, με την ιωνική δωδεκάπολη, στην οποία προστέθηκε αργότερα η Σμύρνη, που ήταν παλαιότερα αιολική, βρισκόταν στα παράλια της Λυδίας, προς το Αιγαίο. Η Καρία αποτελούσε τη νοτιοδυτική γωνία της Μ.Α. και είχε στα Δ και στα Ν το Αιγαίο, στα Β τη Λυδία (σύνορο ήταν ο ποταμός Μαίανδρος) και στα Α τη Λυκία και τη Φρυγία. Η Λυκία βρισκόταν στην παραλία, μεταξύ Καρπαθίου και Παμφυλίου πελάγους, με σύνορα στα Δ τον κόλπο της Μάκρης, στα Α τον κόλπο της Αττάλειας και στα Β την Καρία και την Πισιδία. Η Πισιδία, χώρα τραχιά και αποκλεισμένη, συνόρευε στα Β με τη Φρυγία, στα Α με την Κιλικία και τη Λυκαονία, στα Ν με τη Λυκία και την Παμφυλία. Η Παμφυλία, στενή και χαμηλή παραλιακή λουρίδα ανάμεσα στα πιο Ν ακρωτήρια της Μ.Α., του Ανεμουρίου στα Α και της Ιεράς Άκρας στα Δ, που σχηματίζουν τον Παμφύλιο κόλπο, ήταν εξαιρετικά εύφορη χώρα, που την άρδευαν πολλοί ποταμοί. Εδώ άργησε να εισχωρήσει ο ελληνικός πολιτισμός. Η Κιλικία, που κατέχει το νοτιοανατολικό τμήμα της Μ.Α., άρχιζε από τον Παμφύλιο κόλπο και τελείωνε στο όρος Αμανόν, απόκρημνο όριο προς τη βόρεια Συρία. Στα Β την χώριζε από τη Λυκαονία και την Καππαδοκία η ψηλή οροσειρά του Ταύρου, ο οποίος διατέμνεται από τις Κιλίκιες Πύλες, που αποτελούν δίοδο για τη συγκοινωνία της Κιλικίας με την Καππαδοκία. Το δυτικό της τμήμα, ορεινό και άγονο, ονομαζόταν Τραχεία Κιλικία, σε αντίθεση με την Πεδιάδα Κιλικία του ανατολικού τμήματος. Η γονιμότατη αυτή πεδιάδα είχε κινήσει την προσοχή των Ελλήνων, που εγκαταστάθηκαν εκεί ως άποικοι. Η Φρυγία συνόρευε στα Β με τη Βιθυνία, στα Δ με τη Μυσία, τη Λυδία και την Καρία, στα Ν με την Πισιδία, στα Α με τη Γαλατία και τη Λυκαονία. Η Ισαυρία είχε στα Α τη Λυκαονία, στα Β τη Φρυγία, στα Δ την Πισιδία και στα Ν την Κιλικία. Χώρα ορεινή και άγονη, μικρή και ελάχιστα γνωστή, κατοικούνταν από τους Ισαύρους, πολεμικό λαό, κλάδο των Λυκαόνων. Η Λυκαονία, στο νότιο τμήμα της κεντρικής μικρασιατικής ερήμου, συνορεύει στα Β με τη Γαλατία, στα Ν με την Κιλικία, στα Α με την Καππαδοκία, στα Δ με τη Φρυγία και στα ΝΔ με την Ισαυρία. Χώρα γυμνή, ψυχρή και άνυδρη, με αναπτυγμένη όμως κτηνοτροφία, κατοικούνταν από τους συγγενείς των Πισιδών Λυκάονες, σκληρό και πολεμικό λαό όπως οι Ίσαυροι. Η Γαλατία, που αποτέλεσε ιδιαίτερη χώρα από τις αρχές του 3ου αι. π.Χ., με τμήματα της Βιθυνίας, του Πόντου, της Καππαδοκίας και της βόρειας Φρυγίας, βρισκόταν Β της Λυκαονίας και της Καππαδοκίας, Α της Φρυγίας, Δ του Πόντου, και Ν της Βιθυνίας και της Παφλαγονίας. Η Καππαδοκία, η πιο ανατολική χώρα της Μ.Α., συνόρευε στα Β με τον Πόντο, στα Ν με την Κιλικία, στα Δ με τη Λυκαονία, στα Α με τον άνω ρου του Ευφράτη, που την χώριζε από την Αρμενία. Πριν από τον Αλέξανδρο, περιλάμβανε και τον Πόντο και το παραλιακό τμήμα της προς τον Εύξεινο ονομαζόταν Καππαδοκία η προς Πόντω· αργότερα αποτέλεσε ξεχωριστό κράτος. Γεωγραφικά στοιχεία και κλίμα. Η φυσική διαμόρφωση της Μ.Α., ποικίλη κατά περιοχές, παρουσιάζει αντιθέσεις που δεν παρατηρούνται σε άλλες χώρες. Στο εσωτερικό της υπάρχει το μεγάλο κεντρικό οροπέδιο με ελαφρά κλίση από τα Α προς τα Δ, ενώ απότομες κλίσεις παρουσιάζει τόσο στις πλευρές του που βρίσκονται σε άνιση απόσταση από τις τρεις θάλασσες που περιβρέχουν τη χώρα (Εύξεινος, Αιγαίο, Μεσόγειος) όσο και στην πλευρά προς τον Ευφράτη. Οι αχανείς πεδιάδες του είναι ομαλές και μονότονες, και διακόπτονται από αραιά στρογγυλά υψώματα. Έτσι σχηματίζονται μικρότερα οροπέδια, αποκλεισμένα και χωρίς απορροή, πάνω από τα οποία υψώνονται βουνά. Η βροχή είναι λιγοστή, το έδαφος ξηρό, τα δάση λείπουν και η γεωργική παραγωγή είναι ελάχιστη. Το χαμηλότερο ύψος του οροπεδίου είναι περίπου 770 μ. από τη θάλασσα. Στο κεντρικό οροπέδιο υψώνεται ο Αργαίος (τουρκικά Ερτζιγιές νταγί), το ψηλότερο βουνό της Μ.Α. (3.916 μ.) και το μοναδικό ενεργό ηφαίστειο έως τους ιστορικούς χρόνους. Ο Στράβων αναφέρει για τον Αργαίο ότι είναι «πάντων ύψηλότατον και άνέκλειπτον χιόνι την άκρώρααν έχον, άφ’ ης φασιν οι άναβαίνοντες (ούτοι δ’ είσίν όλίγοι) κατοπτεύεσθαι ταις αίθρίαις άμφω τά πελάγη, το τε Ποντικόν και το Ίσσικόν» (δηλαδή τον Εύξεινο και τον κόλπο της Αλεξανδρέττας). Άλλα ψηλά βουνά είναι το Χασάν νταγ (3.253 μ.) και Μελεντίζ νταγλαρί (2.935 μ.). Στη νότια απόκλιση του οροπεδίου, Β της Ταρσού και πάνω από την Πεδιάδα Κιλικία, υψώνεται ο Ταύρος με τις αιώνια χιονισμένες κορυφές του. Ανάμεσα στον Κιλίκιο Ταύρο και στα Ποντικά Όρη εκτείνεται με νοτιοδυτική - βορειοανατολική διεύθυνση η οροσειρά του Αντίταυρου. Άλλοτε όλη η ορεινή χώρα Α της Ταρσού ήταν σκεπασμένη από μεγαλοπρεπή δάση. Στην Παφλαγονία βρίσκεται ο Όλγασσυς (τουρκικά Ιλγάς νταγ) και ανάμεσα στον ποταμό Άλυ και στην Αρμενία εκτείνεται η απόκρημνη οροσειρά του Παρυάνδρου και του Σκοιδίσου ή Σκορδίσκου. Στη Βιθυνία βρίσκεται ο Βιθυνικός Όλυμπος (τουρκικά Ουλού νταγ). Στη δυτική Μ.Α. κυριαρχεί ο Κάδμος (τουρκικά Χονάς νταγ), διακλαδώσεις του οποίου φτάνουν έως τα ακρωτήρια απέναντι της Κω, ενώ άλλες, στα Δ σχηματίζουν τον Λάτμο (τουρκικά Μπες μπαρμάκ νταγ). Απέναντι από τον Λάτμο εκτείνεται η Μεσσωγίς (1.600 μ., τουρκικά Κεστανέ νταγ), που φτάνει έως το ακρωτήριο της Μυκάλης, απέναντι από τη Σάμο. Μεταξύ των κοιλάδων του Καΰστρου και του Έρμου ποταμού βρίσκεται ο πάντα χιονισμένος Τμώλος (2.129 μ., τουρκικά Μποζ νταγ), από τη βόρεια πλευρά του οποίου πηγάζει ο Πακτωλός. Γεωλογικά ο Τμώλος θεωρείται το αρχαιότερο βουνό της Μ.Α. Στη μικρή χερσόνησο Μέλαινα Άκρα (τουρκικά Καρά μπουρνού), απέναντι από τη Χίο, υψώνεται ο αρχαίος Μίμας (1.190 μ., τουρκικά Μποζ νταγ). Στην παραλία απέναντι από τον σμυρναϊκό κόλπο υψώνεται ο κωνικός Σίπυλος (1.500 μ., τουρκικά Μανισά νταγ,), που απλώνεται έως την πόλη Μαγνησία. Σε ολόκληρη την παραλία του Αιγαίου, από τον Αδραμυττηνό κόλπο, εκτείνεται η οροσειρά της Ίδης (1.770 μ., τουρκικά Καζ νταγ), από την οποία πηγάζουν ο Σκάμανδρος, ο Γρανικός και ο Αίσηπος. Στα σύνορα Βιθυνίας, Μυσίας και Φρυγίας εκτείνεται με νοτιοανατολική - βορειοδυτική διεύθυνση ο Μύσιος Όλυμπος (2.550 μ., τουρκικά Κεσίς νταγ) από τα πιο μεγαλοπρεπή βουνά της Μ.Α. Οι απόκρημνες πλαγιές και τα πυκνά δάση του υπήρξαν ενδιαίτημα μοναχών κατά τους βυζαντινούς χρόνους, γι’ αυτό και οι Τούρκοι εξακολουθούν να το ονομάζουν «βουνό των μοναχών» (= κεσίς νταγ). Υδρογραφία. Το υδρογραφικό δίκτυο της Μ.Α. είναι ανώμαλα κατανεμημένο· άλλες περιοχές είναι ιδιαίτερα ευνοημένες και άλλες υποφέρουν από λειψυδρία. Οι περισσότεροι ποταμοί είναι εξαιρετικά ορμητικοί, επειδή οι πηγές τους βρίσκονται σε μεγάλο υψόμετρο, και κανένας δεν είναι πλωτός. Μεγαλύτερος (960 χλμ.) είναι ο ιστορικός Άλυς (τουρκικά Κιζίλ ιρμάκ = Κόκκινο ποτάμι, επειδή τα νερά του είναι κοκκινωπά, από το χρώμα των γαιών που διαρρέει), που για αιώνες εθεωρείτο ως όριο της Δύσης με την Ανατολή· εκεί τερματιζόταν η επίδραση του ελληνικού πολιτισμού. Ο Άλυς πηγάζει μεταξύ Σεβάστειας και Ερζερούμ, στο Κιοσέ νταγ, βορειοδυτικό κλάδο του Αντίταυρου κοντά στη Ζάρα, προχωρεί με δυτική - νοτιοδυτική κατεύθυνση, κοντά στην Καισάρεια στρέφεται στα ΒΔ, συνεχίζει ύστερα στα Β και εκβάλλει στον Εύξεινο, κοντά στην Πάφρα. Δεύτερος σε σημασία ποταμός της χερσονήσου είναι ο Σαγγάριος, που πηγάζει από το φρυγικό οροπέδιο, κατευθύνεται στις χαμηλές πεδιάδες της Γαλατίας, της Φρυγίας και της Βιθυνίας και αφού διανύσει μια διαδρομή 600 χλμ. εκβάλλει στον Εύξεινο, κοντά στο Ιντζιρλί. Από τις ανατολικές υπώρειες του Ντοσράν νταγ, σε απόσταση 16 χλμ. από τη Σαφράμπολη, πηγάζει ο Παρθένιος (τουρκικά Παρτίν τσαΐ), φημισμένος στην αρχαιότητα για τις ωραίες όχθες του, όριο της Βιθυνίας και της Παφλαγονίας. Ο Ίρις (τουρκικά Γεσίλ ιρμάκ), ο κυρίως ποταμός του Πόντου, σχηματίζεται από τη συμβολή του Τοζανλί σου, που έχει τις πηγές του στο Κιοσέ νταγ, και του Τσικρίκ σου, που πηγάζει από το Ακ νταγ, και εκβάλλει στον Εύξεινο Πόντο, 25 χλμ. Α της Σαμψούντας, αφού περάσει από την Τοκάτη, την Αμάσεια και τον Τσαρσαμπά. Άλλος ποταμός του Πόντου είναι ο Δαφνοπόταμος (τουρκικά Ντεγιρμέν ντερεσί), ο Πυξίτης των αρχαίων, που εκβάλλει κοντά στην Τραπεζούντα. Στην Προποντίδα εκβάλλει ο Ρύνδακος (τουρκικά Μιχαλίτς σου) που πηγάζει από τον Μύσιο Όλυμπο και διαρρέει τη λίμνη Απολλωνία, και ο ιστορικός Γρανικός (τουρκικά Μπιγά τσαΐ), που πηγάζει από τις ανατολικές κλιτύες της Ίδης· στον ποταμό αυτό έδωσε ο Μέγας Αλέξανδρος το 334 π.Χ. την πρώτη μεγάλη μάχη εναντίον των Περσών στη Μ.Α. Στο Αιγαίο εκβάλλει ο Σκάμανδρος (τουρκικά Μεντερέ τσάι) που πηγάζει από τις δυτικές κλιτύες της Ίδης και εκβάλλει στο προς το Αιγαίο στόμιο του Ελλήσποντου· ο Κάικος (τουρκικά Μπακίρ τσαΐ), που εκβάλλει στον Ελαϊτικό κόλπο των αρχαίων, τον σημερινό κόλπο του Τσανταρλί· ο Έρμος (τουρκικά Γκεντίζ τσαΐ), που πηγάζει από το Δίδυμο όρος, δέχεται κατά τον ρου του πολλούς παραπόταμους, όπως τον Κάγαμο και τον Πακτωλό, που ρέει κοντά τις Σάρδεις, και εκβάλλει Β του Σμυρναϊκού κόλπου· ο Κάυστρος (τουρκικά Κιουτσούκ Μεντερές σου), που πηγάζει από τον Τμώλο και εκβάλλει κοντά στη Νέα Έφεσο (τουρκικά Κους αντασί)· ο Μαίανδρος (τουρκικά Μπουγιούκ Μεντερές), που πηγάζει από το Ντενίρ οβασί και εκβάλλει στον μικρό κόλπο της αρχαίας Μιλήτου Ν της Σμύρνης. Οι περισσότεροι από τους ποταμούς που εκβάλλουν στη Μεσόγειο κατέρχονται απότομα από τα βουνά και δεν αρδεύουν εκτεταμένες κοιλάδες, όπως αυτοί που εκβάλλουν στο Αιγαίο: ο Ξάνθος (τουρκικά Εσέν τσαΐ), με κάθετη ροή από Β προς Ν, εκβάλλει Δ από τα αρχαία Πάταρα· Α της Αττάλειας ρέει ο Κέστρος (τουρκικά Ακ σου), ποταμός της Πισιδίας και της Παμφυλίας, πλωτός κατά την αρχαιότητα· ο Ευρυμέδων (τουρκικά Κιοπρού σου), γνωστός από την ιστορία για τη νίκη του Κίμωνα (469 π.Χ.) και πλωτός κατά την αρχαιότητα, εκβάλλει στον κόλπο της Αττάλειας· ο Καλύκαδνος (τουρκικά Γκιοκ σου), στα νερά του οποίου πνίγηκε ο Φρειδερίκος Μπαρμπαρόσα, εκβάλλει κοντά στη Σελεύκεια· ο Κύδνος (τουρκικά Ταρσούς τσαΐ), ποταμός της Κιλικίας, στα νερά του οποίου λούστηκε ο Μέγας Αλέξανδρος και αρρώστησε, πηγάζει από τον Ταύρο, διαρρέει την Ταρσό και εκβάλλει Α της Μερσίνας· ο Σάρος (τουρκικά Σεϊχούν) σχηματίζεται από δύο βραχίονες: τον Σαράν σου (τον Σάρδο των Βυζαντινών) Α και τον Σαμάντα σου (τον Ovoπνίκτη των Βυζαντινών) Δ, οι οποίοι ενώνονται Β των Αδάνων, από όπου ο ποταμός είναι πλωτός μέχρι τις εκβολές του, κοντά στον Κύδνο· ο Πύραμος (τουρκικά Τζιχάν τσαΐ) πηγάζει από τις δυτικές υπώρειες του Αντίταυρου και εκβάλλει στον Ισσικό κόλπο (της Αλεξανδρέττας). Χαρακτηριστικό γνώρισμα του κεντρικού οροπεδίου της Μ.Α. είναι οι πολλές λίμνες. Μεγαλύτερη είναι η αλατούχα (32‰) Τάττα (τουρκικά Τουζ γκιολ) σε υψόμετρο 940 μ., μεταξύ Γαλατίας και Λυκαονίας, με επιφάνεια 1.000 τ. χλμ., Δ και ΝΔ κοντά στον Ταύρο και, παραταγμένες σε σχήμα ημικυκλίου, είναι η Σόγλα κοντά στο Σεντί σεχίρ, η Κάραλις (τουρκικά Μπέη σεχίρ γκιολού), η Εγερντίρ γκιολού, η Μπουρντούρ γκιολού και η Τσαρντάκ ή Ατζιτούζ γκιολού. Προς τον Εύξεινο και κοντά στις εκβολές του Άλυ βρίσκονται η Καρά σου και η Ακ γκιολ. Στο παραλιακό τμήμα της Μ.Α. προς την Προποντίδα υπάρχουν τέσσερις λίμνες, με βορειοανατολική – νοτιοδυτική κατεύθυνση: η Σαπάντζα, την οποία η Άννα Κομνηνή ονομάζει Βοάνη, κοντά στον κόλπο της Νικομήδειας· η Ασκανία (τουρκικά Ισνίκ γκιολού), στην ανατολική όχθη της οποίας είναι χτισμένη η Νίκαια· η Απολλωνία (τουρκικά Αμπουλιάν γκιολού), που διατηρεί έως τώρα την αρχαία ονομασία της· η Αφνίτις, Ν της Πανόρμου. Ιστορία. Η ωραία και πλούσια χερσόνησος της M.A., με την προνομιακή της θέση ανάμεσα στην Ευρώπη και Ασία, χρησιμεύει ως γέφυρα των λαών που κατοικούν στις δύο αυτές ηπείρους. Γι’ αυτό και γίνεται θέατρο επιδρομών και κατακτητικών πολέμων. Όλες οι εκστρατείες από την Ασία προς την Ευρώπη και αντίστροφα, σε όλες τις εποχές που διαδέχτηκαν η μία την άλλη (Πέρσες, Μέγας Αλέξανδρος, Ρωμαίοι, Άραβες, Σταυροφόροι, Οθωμανοί κ.ά.) έγιναν από τη Μ.Α. Και η μακραίωνη ιστορία των ντόπιων κατοίκων της δεν είναι παρά μια συνεχής και αέναη πάλη ενάντια στους επιδρομείς. Πρώτοι και αρχαιότατοι κατακτητές της M.A. είναι οι Χιττίτες ή Χετταίοι της Παλαιάς Διαθήκης, λαός ινδοευρωπαϊκής καταγωγής. Το 2000 π.Χ. εισέβαλαν, πιθανόν από την Ασσυρία, νίκησαν τους παλιούς κατοίκους της χώρας, έγιναν κύριοι του κεντρικού οροπεδίου και εγκαταστάθηκαν στη χώρα του Άλυος. Το μεγάλο κράτος των Χιττιτών είχε πρωτεύουσα τη Χατούζα, το σημερινό Μπογάζκιοϊ Α της Αγκύρας, όπου ανακαλύφτηκε και αρχείο τους γραμμένο στη σφηνοειδή γραφή. Κατά τον 12o αι. π.Χ. οι Φρύγες, που ξεκίνησαν από τη Μακεδονία και τη Θράκη, πέρασαν τον Ελλήσποντο και τον Βόσπορο, ξεχύθηκαν προς τον κάτω ρου του Σαγγάριου, κατέστρεψαν το κράτος των Χιττιτών και ίδρυσαν τη φρυγική μοναρχία που απλώθηκε από τον Εύξεινο έως το Αιγαίο. Τους Φρύγες υπέταξαν οι Κιμμέριοι, επιδρομείς που εξόρμησαν από τη Σκυθία στις αρχές του 7ου αι. π.Χ. Συγχρόνως με τους Κιμμέριους, εισέβαλαν στη Μ.Α. από τη δύση θρακικά φύλα, οι Τρήρες και οι Βιθυνοί. Ταυτόχρονα εμφανίστηκαν και οι Καππαδόκες, λαός ασιατικής προέλευσης. Τους Κιμμέριους έδιωξε από τη M.A. ο Αλυάττης, βασιλιάς της Λυδίας, στις αρχές του 6ου αι. π.Χ., ο οποίος, αφού κυρίεψε τη Σμύρνη και τις ελληνικές αποικίες των παραλίων, ενσωμάτωσε στο κράτος του τη Φρυγία έως τον ποταμό Άλυ. Είχε τα ανάκτορά του στις Σάρδεις, όπως και ο γιος του Κροίσος που νικήθηκε από τον Κύρο το 546 π.Χ. Οι Χετταίοι, οι Φρύγες και οι Λυδοί είχαν τις έδρες τους μακριά από τη θάλασσα. Πριν καταστραφούν όμως τα βασίλειά τους, οι Έλληνες άρχισαν να ιδρύουν αποικίες στα παράλια κατά το 1200 π.Χ. Πρώτοι ήρθαν οι Αιολείς στα παράλια της M.A. και του Ελλησπόντου. Ακολούθησαν οι Ίωνες που ίδρυσαν τις αποικίες τους στα παράλια της Λυδίας και της βόρειας Καρίας. Πιο προηγμένοι από τους Αιολείς, αναπτύχθηκαν γρήγορα, ίδρυσαν αποικίες στον Εύξεινο Πόντο, εξελλήνισαν ντόπιους λαούς, συναγωνίστηκαν στο εμπόριο και στη ναυτιλία τους Φοίνικες και σε πολλά σημεία κατόρθωσαν να υπερτερήσουν της μητροπολιτικής Ελλάδας. Δεν κατόρθωσαν όμως v’ αποκρούσουν τον Κροίσο, που τους υπέταξε το 560 π.Χ., και αργότερα τους Πέρσες. Στις αρχές του 5ου αι. π.Χ. οι ελληνικές αποικίες της Μ.Α. ενώθηκαν και επαναστάτησαν (Ιωνική Επανάσταση). Το 484 π.Χ. όμως, μετά την πτώση της Μιλήτου, η επανάσταση εκφυλίστηκε και ο ξενικός ζυγός έγινε βαρύτερος. Απελευθερώθηκαν πάλι με τους μηδικούς πολέμους και αποτέλεσαν μέρος της αθηναϊκής ηγεμονίας. Στα μέσα όμως του 4ου αι. π.Χ. πλήρωναν και πάλι φόρο υποτέλειας στους Πέρσες και κατά διαλείμματα στους Αθηναίους. Την άνοιξη του 334 π.Χ. ο Μέγας Αλέξανδρος πέρασε τον Ελλήσποντο, συνάντησε τον περσικό στρατό στον ποταμό Γρανικό και τον συνέτριψε. Η νίκη αυτή άνοιξε στον Μέγα Αλέξανδρο τις πύλες της Μ.Α., την οποία κυρίευσε σ’ ένα χρόνο. Ελευθέρωσε τις πόλεις της Αιολίδας, της Ιωνίας, της Λυκίας, της Παμφυλίας, της Κιλικίας, κατατρόπωσε τους Πέρσες στην Ισσό και εισέβαλε στη Συρία. Στα μέσα του 2ου αι. π.Χ., μετά την ήττα του Αντιόχου του Μεγάλου στη μάχη της Μαγνησίας (το 190 π.Χ.), η M.A. υποτάχθηκε οριστικά στους Ρωμαίους και έγινε πρώην επαρχία του ρωμαϊκού κράτους. Μεγάλη μεταβολή σημειώθηκε στη M.A. με την εξάπλωση του Χριστιανισμού. Ο ελληνισμός της χώρας τέθηκε στην υπηρεσία της νέας θρησκείας, για τη διάδοση και τη διατύπωση της διδασκαλίας της. Το κήρυγμα και οι τελετές της Εκκλησίας γίνονταν στην ελληνική γλώσσα. Έτσι, με τη διάδοση του Χριστιανισμού, εξαφανίστηκαν οι διάφορες ντόπιες γλώσσες και όλη η M.A. εξελληνίστηκε. Όταν χωρίστηκε το ανατολικό από το δυτικό ρωμαϊκό κράτος, το 395 μ.Χ., η M.A. ήταν πολύ πλούσια και πυκνοκατοικημένη χώρα. Υπολογίζεται ότι είχε πληθυσμό 32.000.000 κατοίκους. Η ακμή της όμως και ο πλούτος της προκάλεσαν τις κατακτητικές βλέψεις πρώτα των Περσών (από την εποχή της βασιλείας του αυτοκράτορα Αναστασίου έως τον Ηράκλειο) και αργότερα των Αράβων που έφτασαν στο Αμόριο της Φρυγίας και μάλιστα πολιόρκησαν την Κωνσταντινούπολη. Τελικά, στην εποχή της δυναστείας των Αβασιδών, οι Άραβες εγκαταστάθηκαν μόνιμα στην Κιλικία. Η M.A. αποτέλεσε πολύτιμο τμήμα του Βυζαντινού κράτους και σε διάστημα 1.000 ετών ενδυναμώθηκε ο εκεί ελληνισμός, όχι μόνο στα παράλια αλλά και στην ενδοχώρα. Καλλιεργήθηκαν τα ελληνικά γράμματα και οι τέχνες και η χώρα ανέδειξε συγγραφείς, στρατηγούς και αυτοκράτορες. Ο ελληνικός μικρασιατικός πολιτισμός, που κράτησε 1.400 χρόνια, καταλύθηκε τον 11o αι. από τους Σελτζούκους, που εφόρμησαν από τις στέπες της Μογγολίας. Στην πορεία τους προς δυσμάς, κατέκτησαν πρώτα τις περσικές χώρες, αφομοιώθηκαν με τον περσικό πολιτισμό και αργότερα εξαπολύθηκαν από το Αζερμπαϊτζάν στις βυζαντινές χώρες. Το 1071 στη μάχη του Μαντζικέρτ ο Αλπ Ασλάν κατάφερε καίριο πλήγμα στον βυζαντινό στρατό και αιχμαλώτισε τον αυτοκράτορα Ρωμανό Διογένη. Επί Μαλίκ Σαχ, γιου του Αλπ Ασλάν, οι Σελτζούκοι εδραίωσαν και διεύρυναν το κράτος τους που έφτασε σε υπέρτατη ακμή, κατά τα μέσα του 13ου αι., στην εποχή του σουλτάνου Αλαετίν που είχε την έδρα του στο Ικόνιο. Γενικά, οι Σελτζούκοι ήταν φιλοπρόοδοι, έδειξαν ανοχή στη χριστιανική θρησκεία, υποστήριξαν τις επιστήμες, τα γράμματα και τις τέχνες, και άφησαν πολλά αρχιτεκτονικά μνημεία, δείγματα και αυτά του επιπέδου του πολιτισμού που δημιούργησαν. Τα πράγματα όμως άλλαξαν με την εμφάνιση στη Μ.Α. των Οθωμανών Τούρκων, που ήταν συμπολεμιστές και συγγενική φυλή των Σελτζούκων, και πήραν ως αμοιβή τη χώρα κοντά στον Σαγγάριο, στα όρια του βυζαντινού κράτους. Είχαν αρχηγό τον Ερτογρούλ (1198-1288), πατέρα του Οσμάν (απ’ όπου προέρχεται η ονομασία οσμανλήδες = οθωμανοί), ιδρυτή του οθωμανικού κράτους. Ο Οσμάν προχώρησε πολεμώντας τους Βυζαντινούς έως την Προύσα την οποία κυρίευσε ο γιος του Ορχάν. Το μικρό τότε κράτος ενίσχυσε ο Μουράτ που πέρασε τον Ελλήσποντο για να κατακτήσει τη Θράκη. Ο διάδοχος του Βαγιαζίτ ο Γιλντιρίμ (1360 – 1403) ξεπέρασε όλους τους προκατόχους του. Οι Τούρκοι κατακτητές άρχισαν να δημιουργούν συμπαγείς μάζες μουσουλμανικών πληθυσμών με εποικισμούς και βίαιους εξισλαμισμούς. Στη βασιλεία όμως του Βαγιαζίτ, ενέσκηψε σαν θύελλα ο Ταμερλάνος με τους Μογγόλους του, αφήνοντας πίσω του, από όπου πέρασε, την ερήμωση και την καταστροφή. Μετά την κατάκτηση της Περσίας, της Μεσοποταμίας και της Συρίας, συνάντησε τον Βαγιαζίτ έξω από την Άγκυρα, όπου τον νίκησε και τον αιχμαλώτισε. Όλη η δυτική M.A. παραδόθηκε σ’ αυτόν, μετά τον θάνατό του όμως το κράτος του διαμελίστηκε. Στη Μ.Α. οι γιοι του Βαγιαζίτ 10 χρόνια αγωνίζονταν μεταξύ τους για την εξουσία. Υπερίσχυσε ο Μουράτ Β’ που βασίλευσε 30 χρόνια. Γιος του Μουράτ ήταν ο Μωάμεθ ο Πορθητής, που κυρίευσε την Κωνσταντινούπολη στις 29 Μαΐου 1453. Από τότε ολοκληρώθηκε η κυριαρχία των Τούρκων στη Μ.Α. Μετά την Άλωση, η Μ.Α. διέκοψε κάθε επικοινωνία με τον υπόλοιπο χριστιανικό κόσμο. Τι μεσολάβησε στους σκοτεινούς μετέπειτα αιώνες, ώστε το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού, που το αποτελούσαν Έλληνες, να πέσει στο ένα δέκατο του συνόλου των κατοίκων, δεν εξακριβώθηκε ακόμα από την ιστορία. Από τα μέσα του 11ου αι. έως τις αρχές του 18ου υπάρχει ένα χάσμα 700 ετών στην ιστορία του ελληνισμού της M.A. Μέχρι την εποχή εκείνη κανένας Ευρωπαίος περιηγητής δεν επισκέφτηκε την Ανατολή πέρα από τη Σμύρνη, για να περιγράψει τον τρόπο ζωής του χριστιανικού πληθυσμού. Οι Τούρκοι ιστοριογράφοι δεν αναφέρουν τίποτα σχετικό. Από τις αρχές του 18ου αι. ο ελληνικός πληθυσμός της M.A., όσος επέζησε και διατηρήθηκε, άρχισε να αναπνέει και να αποκαθιστά την επικοινωνία με τα διάφορα τμήματα του έθνους. Μετά τα Ορλοφικά (1770) Πελοποννήσιοι πρόσφυγες κατέφυγαν στα δυτικά παράλια και βρήκαν άσυλο στην επικράτεια του Καραοσμάνογλου, ισχυρού τοπάρχη, σχεδόν ανεξάρτητου από τον σουλτάνο, που είχε την έδρα του στη Μαγνησία. Η ερημωμένη αλλά πλούσια χώρα της δυτικής M.A. άρχισε να εποικίζεται από κύματα Ελλήνων μεταναστών, που προέρχονταν από τον ελλαδικό χώρο, από το Πήλιο, από τα νησιά του Αιγαίου, και κυρίως από τη Μυτιλήνη, από τα Δωδεκάνησα και από την Κύπρο. Δημιουργήθηκαν καινούργιοι οικισμοί, αναζωογονήθηκαν οι παλιοί. Οι Έλληνες άποικοι και έποικοι συγχωνεύθηκαν με τους ντόπιους Μικρασιάτες, όπου υπήρχαν, ανήλθαν πολιτιστικά με την εργατικότητα και την ευφυΐα τους, και συμβιούσαν ειρηνικά με τους Τούρκους της χώρας. Μεταναστευτικό ρεύμα δημιουργήθηκε και από το άγονο κεντρικό οροπέδιο της M.A. προς τα μεγάλα παράλια αστικά κέντρα (Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Σαμψούντα, Μερσίνα), όπου οι Έλληνες ίδρυσαν παροικίες. Προικισμένοι με το εμπορικό δαιμόνιο, εξελίχθηκαν σε μεγαλέμπορους και βιομηχάνους, έγιναν τραπεζίτες, επιστήμονες και κυβερνητικοί υπάλληλοι. Με την πίεση των δυτικών Δυνάμεων και της Ρωσίας, το τουρκικό κράτος αναγκάστηκε να αλλάξει τακτική απέναντι στους χριστιανούς και να προβεί σε παραχωρήσεις. Εκδόθηκαν ευνοϊκοί νόμοι που παρείχαν ελευθερίες στην παιδεία και στην θρησκεία. Οι ξενιτεμένοι Έλληνες των μεγάλων αστικών κέντρων, που δεν ξέχασαν τις γενέτειρές τους, επωφελήθηκαν από την ευκαιρία, ίδρυσαν φιλανθρωπικά και φιλεκπαιδευτικά σωματεία, συγκέντρωσαν χρήματα και φρόντισαν για τη συντήρηση των εκκλησιών και των σχολείων στις πατρίδες τους. Μετά τη λήξη των βαλκανικών πολέμων (1912-13) και την ήττα της Τουρκίας, οι Νεότουρκοι έθεσαν σε εφαρμογή σχέδιο εξόντωσης του ελληνισμού της M.A. Από το 1914 έως το 1919 πολλοί Έλληνες των δυτικών παραλίων απελάθηκαν από τη χώρα και κατέφυγαν σε ελληνικά εδάφη (Χίο, Μυτιλήνη, Θεσσαλονίκη, Πειραιά). Άλλοι πάλι εκτοπίστηκαν στις ανατολικές επαρχίες της Τουρκίας και αποδεκατίστηκαν από τις κακουχίες. Μετά τη Διάσκεψη Ειρήνης του Παρισιού το 1919, μεγάλο μέρος του βιλαετίου Αϊδινίου (Σμύρνη) επιδικάστηκε στην Ελλάδα. Ύστερα από την απόφαση αυτή, στις 2/5/1919 αποβιβάστηκε στη Σμύρνη η ελληνική μεραρχία. Από την εκτέλεση της εντολής αυτής προέκυψε η μικρασιατική εκστρατεία που διήρκεσε 3 χρόνια και 4 μήνες, έως τις 5/9/1922, και κατέληξε στην ήττα του ελληνικού στρατού. Με την καταστροφή της Σμύρνης, τη μεγάλη αυτή εθνική συμφορά, ξεριζώθηκε ολόκληρος ο ελληνισμός των δυτικών παραλίων. Όσοι σώθηκαν από τη σφαγή και την αιχμαλωσία βρήκαν πάλι καταφύγιο στη μητροπολιτική Ελλάδα. Η τελευταία φάση του οριστικού εκπατρισμού των Ελλήνων της M.A., που αριθμούσε συνολικά 1.000.000 κατοίκους, συντελέστηκε το 1924 με την ανταλλαγή των ελληνοτουρκικών πληθυσμών, ύστερα από τη συμφωνία της Λοζάνης, το 1923. Ο ελληνισμός αυτός με τη μακραίωνη ιστορία του εγκατέλειψε τις πατρογονικές του εστίες και εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα. Το προσφυγικό στοιχείο, φορέας πολιτισμού και προόδου, με το ευρύ οπτικό πεδίο που το διέκρινε, συνέβαλε αποφασιστικά στην αναδιάρθρωση της οικονομίας του τόπου με την εισαγωγή νέων μεθόδων στην καλλιέργεια της γης, στην αλειία, στη ναυτιλία, στο εμπόριο και στη βιομηχανία. Η συμβολή των Μικρασιατών υπήρξε μεγάλη και στον πολιτιστικό τομέα, με την καλλιέργεια των γραμμάτων, των τεχνών και των επιστημών. Τo Αφιόν Καραχισάρ, πόλη της Τουρκίας στη Μικρά Ασία, με το αρχαίο φρούριο στην κορυφή του απότομου βράχου (ύψ. 200 μ.), ήταν στους βυζαντινούς χρόνους οχυρό με την ονομασία Ακροϊνός? στη σύγχρονη εποχή έχει συνδεθεί με την ιστορία της Μικρασιατικής εκστρατείας. Σελτζουκικό οικοδόμημα του 13ου αι. στη Σεβάστεια, εξαίρετο δείγμα ισλαμικής αρχιτεκτονικής. Τμήμα τοιχογραφίας από τη λαξευτή εκκλησία της Μηλιάς (Ελμαλί Κιλισέ) στην Καππαδοκία της Μικράς Ασίας Το μαυσωλείο Χουάντ Χατούν (1237) στην Καισάρεια, δείγμα σελτζουκικής τέχνης. Τα ερείπια του ναού του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στην αρχαία Έφεσο, σημερινό Αγιά Σολούκ (παραφθορά του Άγιος Θεολόγος) ή Σελτζούκ, σε απόσταση 74 χλμ. Ν της Σμύρνης. Καππαδοκία. Το χωριό Άβτζιλάρ στην κοιλάδα του Γκιόρεμε, με χαρακτηριστικούς μονόλιθους όπου υπάρχουν λαξευτές εκκλησίες του 9ου-10ου αι., στολισμένες με τοιχογραφίες. Το ρωμαϊκό θέατρο της Μιλήτου, αρχαίας πόλης της Μικράς Ασίας, χτισμένο στη θέση παλαιότερου ελληνιστικού, έχει κοίλο με διάμετρο 140 μ. και μπορούσε να περιλάβει στις κερκίδες του περίπου 25.000 θεατές. Η Κιουτάχεια, το αρχαίο Κοτυάειον ή Κοτύαιον, που το αναφέρει και ο Στράβων ως μία από τις κυριότερες πόλεις της Επικτήτου Φρυγίας, είναι φημισμένη για την αγγειοπλαστική της. Στα εργαστήριά της Έλληνες τεχνίτες κατασκεύαζαν φαγεντιανά αγγεία. Οι Χετταίοι ήταν οι πρώτοι κατακτητές της Μ. Ασίας? στη φωτογραφία, γλυπτά λιοντάρια, δείγμα χεττιτικής τέχνης (Μουσείο της Αντιόχειας). Η μορφή του Ερμή (β’ μισό 4ου αι. π.Χ.), έργο ιωνικής τέχνης από την αρχαία Έφεσο, με αισθητή την επίδραση της τεχνοτροπίας του Σκόπα (Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο). Το Αβτζιλάρ, στην κοιλάδα του Γκιόρεμε της Καππαδοκίας, με τους χαρακτηριστικούς μονόλιθους, όπου υπάρχουν λαξευτές εκκλησίες του 9ου και 10ου αι., με αξιόλογες τοιχογραφίες. Η μικρασιατική χερσόνησος στο μεγαλύτερο μέρος της αποτελείται από αλλεπάλληλα οροπέδια, που κλείνονται προς τις ακτές από ορεινές αλυσίδες. Στη φωτογραφία, τοπίο της Καππαδοκίας κοντά στο Ουργκιούπ (Προκόπι).